چهارشنبهسوری در ایران؛ نگاهی به رسوم شگفت‌انگیز شهرهای مختلف
چهارشنبهسوری یکی از رسوم و جشن‌های ایرانی است که از غروب آخرین سه‌شنبه اسفند آغاز می‌شود و تا پاسی از شب ادامه دارد. در این مقاله از مجله اُکالا، ابتدا در مورد چهارشنبهسوری در ایران صحبت می‌کنیم و سپس نگاهی به رسوم شگفت‌انگیز شهرهای مختلف کشورمان می‌اندازیم.
تا پایان این مطلب همراه ما باشید زیرا می‌خواهیم بعد از معرفی آداب و رسوم رایج چهارشنبه سوری در قرون گذشته و جالب‌ترین رسم چهارشنبه سوری در ایران؛ به طور مشخص به بیان آداب و رسوم گیلانی‌ها، تبریزی‌ها و مازندرانی‌ها بپردازیم.
جالب‌ترین رسم چهارشنبهسوری در ایران
اگر بعد از دهه پنجاه به دنیا آمده‌اید، وقتی از افراد بزرگ‌تر از خود در مورد آداب و رسوم رایج چهارشنبه سوری در قرون گذشته بپرسید، قطعا به شما می‌گویند: «قاشق‌زنی».
این آیین امروزه تقریباً در بسیاری از نقاط ایران به فراموشی سپرده شده؛ هرچند در برخی مناطق مانند شیراز، هنوز هم وجود دارد اما بسیار کم‌رنگ شده است.
در این آیین که جزو یکی از مهم‌ترین مراسم چهارشنبهسوری بوده، جوانان چادری روی سر خود می‌انداختند تا شناخته نشوند و قاشق‌زنان همراه با کاسه‌ای خالی در دست، به درب خانه همسایگان و آشنایان می‌رفتند تا به آنها آش بدهند.
شرط جالب قاشق‌زنی این بود که قاشق‌زنان با صاحبخانه حرف نزنند زیرا نباید صدای‌شان شنیده می‌شد که لو بروند!
آداب و رسوم رایج چهارشنبه سوری در قرون گذشته
امروزه می‌دانیم که پریدن از روی آتش، یکی از آیین‌های چهارشنبه در سده‌های گذشته در ایران بوده است. اما سایر آداب و رسوم رایج چهارشنبه سوری در قرون گذشته چه بوده‌اند؟
هدیه دادن آجیل مشکل‌گشای
در گذشته، اعتقاد بر این بوده که آجیل مشکل‌گشای چهارشنبهسوری، افراد را از چشم‌زخم و چشم بد مصون نگه می‌دارد. برخی نیز آجیل مشکل‌گشا را به دختران جوان دم بخت می‌دادند تا بخت‌شان باز شود.
اشخاص آجیل مشکل‌گشا را در سایر مراسم‌های سنتی مانند شب یلدا هم به هم هدیه می‌دادند.
بیشتر بخوانید: غذاهای چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران
فالگوش نشستن
در ایران گذشته، در هنگام چهارشنبهسوری و نوروز، پسرها و دخترها به درب خانه‌ها می‌رفتند و از پشت درب، به صدای صحبت‌هایی که از خانه‌ها می‌آمد، گوش می‌دادند.
آنها وقتی به درب خانه‌ها می‌رفتند، پارچه‌ای به درون حیاط خانه می‌انداختند تا صاحبخانه آجیل مشکل‌گشا یا سایر خوراکی‌ها و هدایا درون آن پارچه بگذارد و پارچه را به آنها تحویل دهد.
کوزه‌شکنی
رسم کوزه شکستن یکی از آیین‌های شب چهارشنبهسوری بود. ایرانیان قدیم در این شب، روی پشت‌بام می‌رفتند و کوزه‌های خالی که روی پشت بام نگه می‌داشتند را به پایین پرتاب می‌کردند و می‌شکستند. سپس کوزه‌های نو را جایگزین کوزه‌های شکسته می‌کردند.
قاشق زنی
قاشق‌زنی از آیین‌های قدیمی چهارشنبهسوری است و ایرانیان که برای ناشناس شدن، در این شب چادر روی سر و صورت‌شان می‌انداختند، قاشق‌زنان به درب خانه همسایگان و آشنایان می‌رفتند و کاسه خالی را به آنها می‌دادند تا کاسه را پر از آش یا خوراکی دیگری کنند و به آنها پس بدهند.
در این مراسم، حرفی بین صاحبخانه و افراد قاشق‌زن، رد و بدل نمی‌شد زیرا قاشق‌زنان باید ناشناس می‌ماندند.
شال‌اندازی
در آیین شال‌اندازی، روز چهارشنبهسوری بچه‌ها به بام خانه همسایه یا اقوام می‌رفتند و شال یا پارچه‌ای را آویزان می‌کردند تا صاحبخانه آجیل مشکل‌گشا، شیرینی، یا سایر خوراکی و هدایا را درون پارچه بگذارد و به آنها بردارند.
بیشتر بخوانید: عید نوروز در شهرهای مختلف ایران
شاهنامه‌‌خوانی
شاهنامه‌‌خوانی دوره آتش در شب چهارشنبهسوری مانند حافظ‌خوانی دوره کرسی در شب یلدا بوده است. در این مراسم، افراد دوره آتش جمع می‌شدند و بزرگ‌ترها، شروع به خواندن شاهنامه برای کودکان و جوانان می‌کردند.
پخت آش ابودردا
در گذشته در چهارشنبهسوری، خمیر رشته آش را که خودشان در خانه درست می‌کردند، به شکل آدمک در می‌آوردند و در آش می‌ریختند. سپس آش و این رشته‌های خاصش را به نیت سلامتی و شفا می‌خوردند. به آش شفا، آش ابودردا هم می‌گویند.
آداب و رسوم گیلانی‌ها در چهارشنبهسوری
یکی از آداب و رسوم گیلانی‌ها در چهارشنبه سوری این است که دختران دم‌بخت برای ساعاتی از خانه بیرون می‌روند تا اهالی خانه، در نبود آنها خانه‌تکانی کنند.
این کار برای این انجام می‌شود که بخت دختران دم‌بخت در سال جدید، باز شود. گیلانی‌ها همچنین در چهارشنبهسوری، برای دور کردن چشم و نظر و قضا و بلا؛ کوزه‌ها و ظروف کهنه را می‌شکنند.
آداب و رسوم چهارشنبهسوری در تبریز
تبریزی‌های قدیم در عصر و شب سه‌شنبه به بازار می‌رفتند و خوراکی‌هایی مانند آجیل و شیرینی می‌خریدند. به این آجیل، آجیل چهارشنبه یمیشی می‌گفتند که شامل مغز گردو، بادام، فندق، کشمش، نخود و سایر اقلام آجیل بود.
چهارشنبهسوری در تبریز برای بچه‌ها بسیار جذاب بود زیرا برای کودکان لباس نو می‌خریدند. آنها همچنین به خانه تازه عروس و دامادها می‌رفتند و برای آنها پارچه، لباس و آجیل می‌بردند.
مراسم چهارشنبهسوری در مازندران
کشتی گرفتن، دود کردن اسپند و پختن آش «هفت ترشی» از جمله مراسم چهارشنبه سوری در مازندران بوده است. آش «هفت ترشی» از هفت نوع حبوبات و هفت نوع ترشی و سبزی درست می‌شود.
دلیل پختن آش «هفت ترشی» این بود که مازندرانی‌ها عدد ۷ را خوش‌یمن می‌دانستند. البته آنها آش چهل گیاه هم درست می‌کردند که از ترکیب گیاهان خشک‌شده و تازه پخته می‌شد.
در این مقاله از بخش دانستنی اُکالا به بررسی کلی چهارشنبهسوری در ایران پرداختیم و نگاهی به رسوم شگفت‌انگیز شهرهای مختلف کشورمان انداختیم. برای ما و مخاطبان مجله بنویسید که شما کدامیک از رسم و رسوم چهارشنبهسوری را هنوز اجرا می‌کنید؟
آرمان صالحی هستم نویسنده، عضو انجمن روزنامه‌نگاران تهران و مترجم مجله اُکالا
